พระยอดขุนพล กรุศรีเทพ กรุวัดธุตังฆาราม จ.เพชรบูรณ์

พระยอดขุนพลเมืองศรีเทพ เนื้อดิน กรุเมืองศรีเทพ (เมืองเก่า ) จ.เพชรบูรณ์
ขนาดโดยประมาณ กว้าง 1.7 ซ.ม. สูง 2.7 ซ.ม.
เป็นพระยุคปลายของเมืองศรีเทพ เข้าสู่ยุคลพบุรียุคต้น ศิลปะยุคเมืองศรีเทพยุคปลายนี้ มีอิทธิพลกับรูปแบบศิลปะในการสร้างรูปเคารพสักการะบูชา และพระเครื่องในยุคต่อๆมา เช่น พระในยุคลพบุรี เป็นต้น
ดังนั้น โอกาสที่เมืองนี้ได้รับอิทธิพลทางศิลปะวัฒนธรรมจากอาณาจักรข้างเคียงจึงเกิดขึ้นได้ และมีความต่อเนื่อง จนทำให้มีเรื่องราวของการนับถือสุริยะเทพตามอินเดียโบราณ นับถือไศวนิกาย และไวณพนิกายตามขอม ทำให้โบราณสถานแห่งนี้มีทั้ง ศิลปะทวารวดี ศิลปะขอม ผสมผสานอยู่ด้วยกัน
เมืองศรีเทพเดิมนั้นน่าจะสร้างขึ้นในยุคขอมเรืองอำนาจ ประมาณอายุไม่ต่ำกว่า 1,000 ปี หากศึกษาจากสถาปัตยกรรม ศิลปกรรม และวัฒนธรรม ที่สืบทอดต่อเนื่องกันมาแล้ว ต้องยอมรับว่าที่นี่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัวและมีความเจริญสูงสุดทางด้านการก่อสร้าง ความเจริญอยู่ในระหว่างพุทธศตวรรษที่ 11-16
บริเวณเมืองศรีเทพนั้น มีเนื้อที่ประมาณสองพันไร่เศษ ก่อกำแพงเมืองด้วยดินล้อมรอบ และมีคูเมืองนอกกำแพง มีประตูเมืองทั้งสี่ทิศ ในลักษณะของเมืองโบราณทวารวดี ส่วนภายในเมืองนั้นมีองค์ปรางค์ศิลปะลพบุรีอยู่สององค์ เรียกว่า ปรางค์องค์พี่และปรางค์องค์น้อง
ทางทิศเหนือนอกกำแพงเมือง มีสระน้ำสองแห่ง ชื่อสระแก้วและสระขวัญ เล่าว่าเมืองศรีเทพนั้นต้องส่งส่วยน้ำจากสระทั้งสองนี้ ไปใช้ทำน้ำศักดิ์สิทธิ์ในพิธีสำคัญตามคติของพราหมณ์
ประติมากรรมสำคัญของเมืองศรีเทพ ที่มีชื่อเสียงมากก็คือ เทวรูปในศาสนาพราหมณ์ ซึ่งขุดพบสุริยะเทพ หรือพระอาทิตย์ แต่ก็มี เทวรูปพระนารายณ์ พระกฤษณะ อยู่ด้วย เหมือนที่อื่นๆ อายุเทวรูปนั้นก็อยู่ราวพุทธศตวรรษที่ 12-13
อีกทั้งยังพบศิลาจารึกที่มีลักษณะคล้ายเสาหลักเมือง จารึกเป็นภาษาสันสกฤต ยังไม่ทราบความหมาย ตัวอักษรนั้นมีอายุประมาณพุทธศตวรรษที่ 10-11 และศิลาจารึกอีกสองหลักซึ่งอ่านได้ความว่า หลักแรกอายุประมาณพุทธศตวรรษที่ 11-12 กล่าวถึงพระเจ้าภววรมัน
ส่วนอีกหลักหนึ่งอายุประมาณ พุทธศตวรรคที่ 15-16 จารึกเป็นอักษรขอม กล่าวถึงชื่อบุคคลที่มีอิทธิพลของขอม อีกทั้งยังพบเทวรูปทวารบาลศิลา ศิลปะขอมแบบบายน ในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ประมาณพ.ศ. 1724-1760
เมืองแห่งนี้สร้างเป็นเมืองสองชั้นคือ เมืองชั้นนอกและเมืองชั้นใน สำหรับเมืองชั้นในนั้นเป็นส่วนสำคัญของเมืองศรีเทพ ซึ่งพบว่ามีโบราณสถานขนาดใหญ่ถึง 77 แห่ง มีช่องทางเข้าออกได้ 8 ช่องทาง และมีสระน้ำกระจายอยู่ทั่วไป
รูปร่างของเมืองนั้นสร้างเป็นรูปสี่เหลี่ยมจตุรัส ขนาดกว้างยาวด้านละประมาณ 1,600 เมตร ส่วนเมืองชั้นนอกอยู่ทางทิศตะวันออก มีคูน้ำกั้นอยู่มีช่องทางเข้า – ออก อยู่ 7 ช่องทาง และมีสระน้ำกระจายอยู่ทั่วไปเช่นเดียวกัน
สำหรับโบราณสถานที่เมืองชั้นนอกนั้นพบแล้ว 57 แห่ง เมืองชั้นนอกมีขนาดใหญ่กว่าเมืองชั้นใน ดังนั้นเมืองศรีเทพทั้งสองเมืองนี้ จึงก่อเป็นเชิงเทินที่ก่อด้วยดินและศิลาแลงล้อมรอบ สูงประมาณ 6 เมตร ฐานกว้าง 18-27 เมตรส่วนบนกว้าง 5-9 เมตร นอกเชิงเทินมีคูเมืองล้อมรอบ ส่วนที่กว้างสุดประมาณ 90 เมตร มีประตูทั้งหมด 11 ประตู แต่ละประตูกว้างประมาณ 18 เมตร
ในการขุดค้นทางโบราณคดี เมื่อพ.ศ.2531 นั้น ในชั้นดินระดับลึกสุด (ชั้นดินทราย) ได้พบโครงกระดูกมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์ 5 โครง โครงหนึ่งเป็นเพศหญิงนอนหงาย หันศีรษะไปทางทิศเหนือ พบกำไลสำริดคล้องแขนซ้ายบริเวณข้อศอก และมีเครื่องประดับทำด้วยหินสีส้มคล้องคอ รอบโครงกระดูกนั้นมีลูกปัดกระจายอยู่โดยรอบ เป็นหลักฐานว่าเมืองศรีเทพแห่งนี้มีมนุษย์อาศัยอยู่ในยุคก่อนประวัติศาสตร์ และในยุคประวัติศาสตร์
กลุ่มชาติพันธ์ที่อาศัยอยู่นั้นจึงมีคนพื้นเมืองกับชาวอินเดียที่เดินทางจาก ลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ไปยังอาณาจักรฟูนันและอาณาจักรขอม เมื่อขอมหมดอำนาจลง เมืองศรีเทพจึงถูกทิ้งร้างประมาณปลายพุทธศตวรรษที่ 18
พระพุทธรูป เทวรูป และพระเครื่องต่างๆของกรุศรีเทพ มีความหลากหลายและมีความเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรมและศิลปะเชิงช่างตามคติความเชื่อแต่ละยุคแต่ละสมัยตลอดเวลา เพราะเมืองศรีเทพมีความรุ่งเรื่องและยาวนานเกือบ 1000 ปี
ตั่งแต่พุทธศตวรรษที่ 11-18 และก็สิ้นสุดลงและก้าวเข้าสู่ยุคของลพบุรีโดยสมบูรณ์ พระพิมพ์ของทางลพบุรีไม่น้อยที่ยังคงสืบสานรูปแบบศิลปะเชิงช่างมาจากเมืองศรีเทพ เช่น พระร่วงนั่ง และ พระยอดขุนพล เป็นต้น ซึ่งล้วนแล้วได้รับอิทธิพลทางศิลปะมาจากยุคทวาราวดี ในยุคเมืองศรีเทพเป็นส่วนมาก
การศึกษาพระเครื่องเมืองศรีเทพ ยังมีข้อมูลอ้างอิงอยู่น้อยมาก การเล่นหากันเฉพาะบางพิมพ์ที่เริ่มมีการยอมรับกัน เช่น พิมพ์พระยอดขุนพล พิมพ์พระทวาราวดี เป็นต้น